Ίρις Τζαχίλη: συνέντευξη Μαρία Τσακίρη

Συγγραφέας του βιβλίου «Μια γερμανική συλλογή γραμματοσήμων» – Εκδόσεις Μεταίχμιο

Ένα βιβλίο αναζήτησης, του πώς οι ατομικές ιστορίες χάνονται στην ισοπέδωση που επιφέρει η Μεγάλη Ιστορία, γράφει η Ίρις Τζαχίλη και ακριβώς αυτό εισπράττουμε ως αναγνώστες από το μυθιστόρημά της «Μια γερμανική συλλογή γραμματοσήμων». Πρόκειται για μια πλούσια συλλογή γραμματοσήμων της ναζιστικής εποχής, που δίνουν το κλίμα και τα ενδιαφέροντα των ναζί, τόσο των ατομικών όσο και της επίσημης προπαγάνδας. Το άλμπουμ, εμπιστεύτηκε Γερμανός στρατιώτης σε μία Ελληνίδα, προκειμένου να διασωθεί. Τη μητέρα της. Και αυτό, ακριβώς είναι που κάνει το βιβλίο άκρως ενδιαφέρον. Πώς είναι άραγε αυτό το άλμπουμ; Όπως λέει στο Vivlio-life η συγγραφέας είναι μικρό μαύρο «με εξαιρετική ποιότητα χαρτιού και επιμελημένη βιβλιοδεσία με οκτώ χοντρά χαρτονένια φύλλα, άρα 16 σελίδες, που φέρουν οριζόντιες ημιδιαφανείς ταινίες-θήκες για τα γραμματόσημα». Για πολλές δεκαετίες η συλλογή χάθηκε στη λήθη. Άραγε είναι πιθανό να εμφανιστούν απόγονοι του Έγκελχαρτ Χέλμουτ, τώρα που το άλμπουμ έγινε πηγή έμπνευσης;

• Μάιος 1941. Οι ναζί μπαίνουν στη Θεσσαλονίκη. Η εξαθλίωση και η μυρωδιά του θανάτου θα επικρατήσει απ’ άκρη σ’ άκρη της για τα επόμενα τρεισήμισι χρόνια. Είναι η εποχή που γράφεται με μελανά γράμματα η Μεγάλη ιστορία. Ξεκινά, ωστόσο, και η δική σας ατομική ιστορία. Θέλετε να μας περιγράψετε πώς;
  Πρώτα ίσως πρέπει να αναφέρω την τεράστια αλλαγή που επήλθε στη ζωή των ανθρώπων και στην όψη της πόλης, πολύ γρήγορα, σε λιγότερο από έναν μήνα από την 9η Απριλίου που εισέβαλαν οι Γερμανοί στη Θεσσαλονίκη έως το τέλος περίπου του ίδιου μηνός, ενώ έως τα τέλη Μαΐου είχαν καταλάβει ολόκληρη την Ελλάδα και την Κρήτη. Η πόλη της Θεσσαλονίκης αναστατώθηκε απ’ άκρη σε άκρη γιατί δεν τους περίμεναν τόσο γρήγορα. Οι Γερμανοί, μετά την τελετουργική τους είσοδο με μηχανοκίνητα μέσω της οδού Νίκης στην παραλία, εγκαθίστανται παντού, επιτάσσοντας σχολεία και τα περισσότερα δημόσια κτίρια. Το ίδιο και συνέβη και σε πολλές ιδιωτικές οικίες. Παντού μια βουή από μηχανοκίνητα οχήματα μάχης, μοτοσικλέτες, φωνές και ήχοι άγνωστοι, παραγγέλματα, εμβατήρια, ενώ γιγάντιες επιγραφές κατέλαβαν τις προσόψεις κεντρικών κτιρίων ορίζοντας τους νέους κυρίαρχους, τη νέα γλώσσα και τις νέες λειτουργίες. Δημόσιοι και ιδιωτικοί χώροι παύουν να είναι οικείοι, το ίδιο και πολλές πλατείες και δρόμοι. Μαζί με τον φόβο και την ακύρωση των σχεδίων, αλλάζουν οι συνήθειες, η καθημερινότητα, αλλάζει ακόμα και η ώρα. Απέναντι στις λαμπερές ατσάκιστες στολές και τους γερμανικούς βηματισμούς φτάνουν στην πόλη κατά το τέλος του Απριλίου τα θλιβερά απομεινάρια του ένδοξου στρατού της Ηπείρου. Χαμένοι και αβοήθητοι, βρόμικοι και πεινασμένοι, οι πολεμιστές των αλβανικών βουνών προσπαθούν να φτάσουν στην πατρίδα τους. Οι δρόμοι στην επαρχία κόλαση, με κάρα, αυτοκίνητα, ζώα και ανθρώπους που έφευγαν προς όλες τις κατευθύνσεις με ζωή μετέωρη, ακυρωμένη.
  Όπως οι άλλοι Θεσσαλονικείς έτσι και η Δήμητρα Αγγελίδου έζησε και αυτή την ανατροπή του αγώνα από νίκη σε ήττα σε λιγότερο από δύο εβδομάδες μετά τις νίκες στην Αλβανία και στα οχυρά Μεταξά. Η οικογένεια Αγγελίδου προσπάθησε να προσαρμοστεί, να συνεχίσουν τις δουλειές τους, να εξασφαλίσουν προμήθειες, να κρατήσουν τις σχέσεις τους, να ενημερώνονται καθημερινά ακούγοντας ειδήσεις από τα ραδιόφωνα, πριν τα δηλώσουν ή στα κρυφά. Άλλωστε την έκτακτη κατάσταση τη ζούσαν από μήνες πριν, αμέσως μετά το Όχι, λόγω των ιταλικών βομβαρδισμών. Αλλά ήταν άλλο η τόσο κοντινή παρουσία των ένοπλων εισβολέων. Στις αυλές και στον δρόμο κυκλοφορούσαν άψογοι στην εμφάνιση και προσηνείς οι Τεύτονες, ανίκητοι έως τότε μετά την κατάκτηση της Πολωνίας, της Γαλλίας, του Βελγίου και της Ολλανδίας, και έτοιμοι για την τελική σύγκρουση στη Ρωσία. Σίγουροι για την ανωτερότητά τους, είχαν αφήσει πίσω τους τις σφαγές και τις πυρπολήσεις στην Πολωνία και τις σκληρές μάχες στη Γαλλία με την οδυνηρή πτώση του Παρισιού και έπιναν τον καφέ τους βγάζοντας φωτογραφίες τον κόσμο και τα μνημεία τη Θεσσαλονίκης. Σε φωτογραφίες του γερμανικού επιτελείου της 4ης Ιουνίου στο Πλαγιάρι, τρεις μέρες μετά το πέρας της μάχης της Κρήτης, βλέπουμε χαμογελαστούς τους αξιωματικούς της εκστρατείας με τον ανώτερό τους στο κέντρο (ίσως τον Λιστ υπεύθυνο της εκστρατείας στα Βαλκάνια, ίσως τον Γιοντλ;), γεμάτους ευφορία και αυτοπεποίθηση. Ανάμεσά τους και ο ήρωάς μας Χέλμουτ Έγκελχαρτ. Η παρουσία του στη φωτογραφία είναι τεκμήριο της διαμονής του στη Θεσσαλονίκη τον Μάιο του 1941. Η Θεσσαλονίκη με το λιμάνι της ορίζονται στρατηγικό κέντρο των Βαλκανίων όπου συγκεντρώνονται οι δυνάμεις.
• Παρόλο που όπως γράφετε υπάρχει μια χρονική αβεβαιότητα για τη στιγμή που η μητέρα σας σας έδειξε το άλμπουμ της συλλογής, σίγουρα υπάρχει στη μνήμη σας κάποια από εκείνες τις πρώτες σκέψεις σας για ό,τι ακούσατε.
  Δυσκολεύομαι να απαντήσω, γιατί μέσα μου υπάρχει κάποια σύγχυση και εξέλιξη. Προφανώς η αβεβαιότητα ανταποκρινόταν σε διλημματικές και αντιφατικές συμπεριφορές δικές της. Σαν η εκτίμησή της για αυτή τη συλλογή να ήταν επισφαλής, χωρίς ωστόσο αυτό να την εμποδίσει να την αναφέρει. Αισθάνθηκε την επιθυμία να αναφερθεί στη χειρονομία του Γερμανού αξιωματικού, αόριστα έστω, και μόνο μία φορά. Ασφαλώς τα χρόνια που πέρασαν από το ’41 και μετά ήταν τόσο καταιγιστικά, τόσο πυκνά σε ιστορικές αλλαγές και προσωπικά συμβάντα που θα είχαν ωθήσει στο περιθώριο τυχόν αντικρουόμενες και αλλοιωμένες άλλες αναμνήσεις. Η δική μου αντίδραση ήταν απορία για τα γραμματόσημα και τη διήγησή της που γρήγορα κύλησε στα βαθιά στρώματα της μνήμης. Αναρωτιέμαι εάν η ανάδυση του ενδιαφέροντος δεκαετίες μετά είναι αυτό που οι ψυχαναλυτές ονομάζουν η επιστροφή του απωθημένου, μόνο που η εν λόγω ανάσυρση από το υπoσυνείδητο έγινε την επόμενη γενιά.
• Το βιβλίο σας φιλοξενεί κάποιες φωτογραφίες που αξίζουν της προσοχής μας. Όπως η φωτογραφία από τον στρατιωτικό φάκελο του Έγκελχαρτ Χέλμουτ, η κομματική ταυτότητά του και άλλες φωτογραφίες του στη Θεσσαλονίκη. Εκεί που «μένει» το μάτι του αναγνώστη, όπως αντιλαμβάνεστε, είναι οι φωτογραφίες των γραμματοσήμων. Ο αγκυλωτός σταυρός, ο Χίτλερ, κτίρια, πρόσωπα, σύμβολα! Έχετε πληροφόρηση για την αξία των γραμματοσήμων αυτών;
  Εδώ πρέπει να αναφερθεί ο Βύρων Μήτου, συλλέκτης φωτογραφιών της κατοχικής περιόδου της Θεσσαλονίκης. Η συλλογή είναι ιδιαίτερα πλούσια και ο κύριος Μήτου γενναιόδωρα επιτρέπει τη χρήση της από τους μελετητές. Οι φωτογραφίες δίνουν το κλίμα και τα ενδιαφέροντα (παρελάσεις, συναυλίες, τοπία στο λιμάνι) των Γερμανών, τόσο των ατομικών όσο και της επίσημης προπαγάνδας. Ως προς τα γραμματόσημα είναι πραγματικά όλα προπαγανδιστικά, τόσο αυτά που έχουν άμεσα προπαγανδιστικό χαρακτήρα με σημαίες, αγκυλωτούς σταυρούς και χαιρετισμούς όσο και αυτά που αναφέρονται σε τεχνικά επιτεύγματα και παραδοσιακά γερμανικά τοπία.

Πώς ήταν αλήθεια το άλμπουμ που τα φιλοξενούσε; Τι χρώμα είχε, πόσες σελίδες, σε τι κατάσταση βρισκόταν, ποια μυρωδιά αναδύθηκε από μέσα του όταν το ξεφυλλίσατε και τι εικόνες κατέκλυσαν το μυαλό σας;
Ήταν και είναι πάντα ένα μικρό μαύρο άλμπουμ με εξαιρετική ποιότητα χαρτιού και επιμελημένη βιβλιοδεσία με οκτώ χοντρά χαρτονένια φύλλα, άρα 16 σελίδες, που φέρουν οριζόντιες ημιδιαφανείς ταινίες-θήκες για τα γραμματόσημα. Χρειάσθηκε εκ μέρους μου μια προσπάθεια οικειοποίησης άγνωστων συνηθειών και πρακτικών. Αγόρασα ειδική τσιμπίδα και τα έβαλα σε σειρές και χρονολογίες έκδοσης. Αυτό έγινε με τη βοήθεια φιλοτελικών καταλόγων online. Μετά προσπάθησα να καταλάβω τη συγκεκριμένη ιστορία της συλλογής, τη θέση που έχουν τα συγκεκριμένα γραμματόσημα στη συνολική έκδοση γραμματοσήμων της Κεντρικής Ευρώπης εκείνης της περιόδου τόσο της Γερμανίας όσο και των κατακτημένων χωρών, και κυρίως από πού στάλθηκαν, από ποιες πόλεις και περιοχές και πότε. Ήταν ένα ολόκληρο μάθημα ιστορίας.

Ποια ήταν τα συναισθήματά σας όταν πληκτρολογώντας το όνομα του Χέλμουτ Έγκελχαρτ είδατε να ανοίγουν στην οθόνη σας πληροφορίες του διαδικτύου για τον ιδιοκτήτη της συλλογής γραμματοσήμων που έχετε στην κατοχή σας;
Έκπληξη και ενθουσιασμός. Νωρίτερα, όλες οι διηγήσεις βρίσκονταν σε ένα κλίμα προσωπικής μυθολογίας και να που, να που όλοι αυτοί οι άνθρωποι, ο ίδιος ο Χέλμουτ, ένας δεύτερος συνονόματος, η οικογένειά του, το σχολείο του, το τάγμα του υπήρξαν και άφησαν ίχνητ ης ζωής και της δράσης τους. Ημερολόγια, παράσημα, φωτογραφίες, κρίσεις και προαγωγές…

«Ποιος είναι εντέλει ο Χέλμουτ Έγκελχαρτ». Κεφάλαιο του βιβλίου σας! Συγχρόνως και ερώτηση του Vivlio-life.
Είναι ένα πρόσωπο που γεννήθηκε το 1915 στη Λειψία, αξιωματικός της Βέρμαχτ που κατατάγηκε το 1935, πέρασε από στρατιωτική εκπαίδευση, πολέμησε σχεδόν σε όλα τα μέτωπα (Πολωνία, Γαλλία, Ρωσία…) τραυματίστηκε επανειλημμένα και επίσης επανειλημμένα παρασημοφορήθηκε. Φαίνεται ότι πέρασε ενάμιση μήνα στη Θεσσαλονίκη, το 1941. Όλα αυτά που μπορώ να πω σε τρεις γραμμές είναι αποτέλεσμα μακράς και επίπονης έρευνας, ακολουθώντας ενδείξεις που πολλές φορές δεν κατέληγαν πουθενά και άλλες που αντικρούονταν με άλλες πληροφορίες από άλλα πεδία. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό η διήγησή μου για τον Χέλμουτ. Είναι και η δική μου στάση κάποτε επιφυλακτική, κάποτε παράλογα τολμηρή, λέγοντας ότι έτσι είναι κάτι διότι έτσι το διαισθάνομαι, σε πλήρη συνείδηση ότι αυτό ιστορικά δεν λέγεται. Αργά προχωρούσα ακροπατώντας από το ένα αρχείο στο άλλο, από τη μία υπόθεση στην άλλη, από τη μία φωτογραφία στην άλλη και χτίζοντας ένα πρόσωπο με μυαλό και αίσθημα, αλλά κυρίως με σκαμπανεβάσματα και παλινωδίες. Ένας άγνωστος με δύσκολη ζωή σε δύσκολη ώρα, που φανταζόταν άλλη ζωή και λαχταρούσε να τελειώσει ο πόλεμος. Είδα την υπογραφή του, τον γραφικό του χαρακτήρα και τη φωτογραφία του. Προσπάθησα να γεμίσω όπου εύλογα μπορούσα τα κενά. Δεν ξέρω αν επέζησε του πολέμου, ζούσε ακόμη τον Ιούλιο του 1944. Έκτοτε σιωπή.

• Έχετε ασφαλείς πληροφορίες για το χρονικό διάστημα που έμεινε στη Θεσσαλονίκη ο Γερμανός στρατιώτης;
  Όλες οι πληροφορίες που έχω συγκλίνουν στο διάστημα μεταξύ 1ης Μαΐου και περίπου 15 Ιουνίου 1941. Ανήκε στα λεγόμενα σώματα ειρήνευσης που έστελναν οι Γερμανοί στις κατακτημένες χώρες.
• Είστε αρχαιολόγος. Μ’ αυτή την ιδιότητα έχετε όλα εκείνα τα εφόδια σωστής και εμπεριστατωμένης έρευνας για τη συλλογή γραμματοσήμων. Πού αναζητήσατε πληροφορίες και πόσο κράτησε η έρευνά σας;
  Στην αρχή όπως όλοι οι αρχαιολόγοι και πολλοί ερευνητές έκανα ενδελεχή ταξινόμηση. Στην περίπτωση των υλικών καταλοίπων είναι η αρχή κάθε έρευνας. Μετά ερεύνησα τα απεικονιζόμενα θέματα και την ιστορία κάθε σειράς που εκδόθηκε. Εκεί ήταν το καθαρά ιστορικό κομμάτι γιατί αναγκάστηκα να εντρυφήσω στην ιστορία της Κεντρικής Ευρώπης, στην πολιτική του Χίτλερ, διπλωματική και στρατιωτική, στην αντίδραση των άλλων κρατών, τέλος στην πολιτική του στα κατακτημένα κράτη που δεν ήταν πάντα η ίδια, ακόμα και ονοματολογικά. Δίνει ονόματα στα κράτη που δημιουργεί όπως Βοημία και Μοραβία ή αφαιρεί ονόματα άλλων κρατών όπως της Πολωνίας που την ονομάζει Γενική Διοίκηση. Για μένα όλη αυτή η μελέτη ήταν ένας χοντρός τόμος με πολλές σελίδες ιστορίας με άγνωστα ονόματα και άγνωστους τόπους. Η μελέτη διήρκεσε, με διαστήματα βέβαια, καθ’ όλο το διάστημα της συγγραφής του βιβλίου, δηλαδή σχεδόν δυόμισι χρόνια.

Σκεφτήκατε ποτέ, εφόσον ο ίδιος ο Γερμανός στρατιώτης εμπιστεύτηκε το άλμπουμ για να διασωθεί, να αναζητήσετε απογόνους του ώστε να το παραδώσετε, κάτι που σίγουρα θα επιθυμούσε εκείνος, ίσως και η μητέρα σας;
Για πολλές δεκαετίες η συλλογή χάθηκε στη λήθη. Το 1941 δεν μπορούσε να είχε δει ο Χέλμουτ την καταστροφή ούτε η Δήμητρα να σκεφτεί τι θα γίνει αργότερα, αν ο Χέλμουτ γυρίσει να ζητήσει τα γραμματόσημα ή όχι. Μέσω των γραμματοσήμων ο Χέλμουτ έχτιζε μια φανταστική επιστροφή, δεν έβλεπε θάνατο και απογόνους. Ίσως και να εμφανιστούν απόγονοι, ποιος ξέρει… είτε στην έρευνα είτε στην πραγματικότητα.

Λίγα λόγια για το βιβλίο
Πώς βρέθηκε μια συλλογή γραμματοσήμων που εκδόθηκαν μεταξύ 1938-1941 στα χαρτιά της Δήμητρας Αγγελίδου; Ποιοι τη συνέλεξαν και ποιοι ταξινόμησαν τα γραμματόσημα; Η τύχη της συλλογής αντανακλά τη στιγμή που συναντήθηκαν η Δήμητρα Αγγελίδου, νεαρή φιλόλογος, και ο Χέλμουτ Έγκελχαρτ, αξιωματικός της Βέρμαχτ, στη Θεσσαλονίκη, τον Μάιο του 1941. Μόλις έναν μήνα πριν οι Γερμανοί είχαν καταλάβει την πόλη και είχαν επιτάξει πολλά σπίτια. Ο Χέλμουτ έδωσε τη συλλογή στη Δήμητρα για να τη φυλάξει και της υποσχέθηκε ότι μετά τον πόλεμο θα γυρίσει να την πάρει.
Στο μεταξύ η τύχη του πολέμου και του κόσμου άλλαξαν, η Γερμανία συνετρίβη, ο χάρτης της Ευρώπης ανασχεδιάστηκε. Η Θεσσαλονίκη της Κατοχής, των Εβραίων και της Αντίστασης χάθηκε, τα πρόσωπα γέρασαν. Πέρασαν δεκαετίες ολόκληρες και ο Γερμανός δεν φάνηκε. Ώσπου, το 2019, η κόρη της Δήμητρας Αγγελίδου ξαναβρήκε τη συλλογή και θέλησε να πλησιάσει τους ανθρώπους της ιστορίας, και να ξετυλίξει το κουβάρι…
Ένα βιβλίο αναζήτησης του πώς οι ατομικές ιστορίες χάνονται στην ισοπέδωση που επιφέρει η Μεγάλη Ιστορία.

Βιογραφικό
Η Ίρις Τζαχίλη είναι αρχαιολόγος, ομότιμη καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης. ‘Ηταν για πολλά χρόνια συνεργάτιδα στην ανασκαφή του Ακρωτηρίου Θήρας και υπεύθυνη της ανασκαφής στο Ιερό Κορυφής του Βρύσινα στην Κρήτη. Ασχολήθηκε με την ιστορία της αρχαιολογίας (Η αυγή της Αιγαιακής Προϊστορίας, Ανασκαφές στη Θήρα και τη Θηρασία τον 19ο αιώνα, εκδόσεις Καθημερινή) τις τύχες και τις περιπέτειες της υφαντικής και των ενδυμάτων ως τεχνολογίας και ως κύριο τρόπο διαμόρφωσης της δημόσιας εικόνας των ανθρώπων (Υφαντική και υφάντρες στο Προϊστορικό Αιγαίο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), τη μεταλλοτεχνία (Αegean Metallurgy in the Bronze Age, εκδόσεις Τα Πράγματα), θέματα γραφής, μινωικών τρόπων αναπαράστασης και ιστορικότητας των τοπίων, μινωικής κεραμικής. Κατάγεται από το Μπαϊντίρι της Μικράς Ασίας και έγραψε ένα βιβλίο για τη μικρή αυτή πολιτεία, με βάση τα αρχεία της μητέρας της Δήμητρας Αγγελίδου (ΙΜΣ) και προσωπικές αναμνήσεις από την οικογένειά της (Μπαϊντίρι 1922, Ιστορία μίας απώλειας, εκδόσεις Κονδύλι).

Share on Facebook

Tweet

Follow us

Save