Η ασθένεια της πανώλης (540-750) εκκλησιαστικές και πολιτισμικές επιδράσεις» Γ.Ντόκος Εκδόσεις Αρμός 2022 σελ.270


Η ιστορία της ιατρικής, της υγείας και της ασθένειας αποτελεί έναν διακριτό κλάδο της ιστοριογραφίας εδώ και πάνω από 50 χρόνια.
Η πανώλη του 14ου αιώνα «ο Μαύρος Θάνατος» εξουδετέρωσε περίπου το 50% του ευρωπαϊκού πληθυσμού, αφετέρου οι κοινωνικοοικονομικές ανακατατάξεις που προκάλεσε είχαν πολύ βαθύτερο αντίκτυπο στη «μακρά διάρκεια» οδηγώντας στην εξάπλωση της Ευρώπης και στην παγκόσμια κυριαρχία της.
Τα πανδημικά φαινόμενα δεν εξαντλούνται σε ισολογισμούς θανάτων ή σε θεραπευτικές καινοτομίες. Πέρα από την ιατρική τους διάσταση αφήνουν ισχυρά κοινωνικά, οικονομικά και πολιτισμικά αποτυπώματα: η μάστιγα της φυματίωσης βρίσκεται στο επίκεντρο πλήθους αριστουργημάτων της κλασσικής και σύγχρονης λογοτεχνίας, το σύγχρονο αστικό τοπίο των παγκόσμιων μητροπόλεων δεν θα υπήρχε χωρίς εγκαθίδρυση δικτύων υγειονομικών υποδομών στις δυτικές πρωτεύουσες εξαιτίας του φόβου της χολέρας τον 19ο αιώνα.
Καθώς η παγκόσμια κοινότητα βγαίνει από τη σκιά του κορωνοϊού, είναι καιρός να αρχίσουμε να στοχαζόμαστε σε παρόμοιο φως τις ήδη διακρινόμενες εργασιακές, κοινωνικές και πολιτικές του επιπτώσεις.


Μια από τις αιτίες της κατάρρευσης ή του μετασχηματισμού του αρχαίου κόσμου είναι η επιδημία της πανώλης (540-750 μ.Χ.). Αυτή η πανώλη ήταν ο παράγοντας διαμόρφωσης ποικίλων μεταβολών τόσο πολιτιστικών όσο και εκκλησιαστικών.
Η χρονογραφία στο κατώφλι μεταξύ ύστερης αρχαιότητας και πρώιμου Βυζαντίου έχει να μας προσφέρει σπουδαίο υλικό σχετικά με την πανώλη (540-750), ενώ σημαντικές αναφορές δίνουν και έμμεσες πηγές όπως θεολογικά και ασκητικά κείμενα, αγιολογικά κείμενα και συλλογές θαυμάτων και αρχαιολογικά ευρήματα που σχετίζονται με τις ταφές και την αλλαγή των πόλεων στο τέλος της ύστερης αρχαιότητας.
Την περίοδο της πανώλης λαμβάνουν χώρα σπουδαίες και περίπλοκες συζητήσεις γύρω από το χριστολογικό δόγμα. Η εργασία αυτή του Γεωργίου Ντόκου προσπάθησε να βάλει ως φόντο στη συζήτηση γύρω από τον Θεοπασχητισμό και την αφθαρσία του ανθρωπίνου σώματος την ύπαρξη της πανδημίας. Οι μετασχηματισμοί της ευαγριανής σκέψης θα δώσουν μέσα από νέες οδούς απαντήσεις σχετικά με την μετά θάνατον ζωή, την σχέση ψυχής και σώματος, την φύση της ασθένειας, το τέλος του κόσμου. Την ίδια περίοδο θα ακολουθήσουν πολλές συζητήσεις για την μετά θάνατον ζωή και την κατάσταση των ψυχών καθώς και για το ανθρώπινο σώμα, όπως φαίνεται τόσο στα ποιήματα του Ιωάννη Δαμασκηνού (νεκρώσιμος ακολουθία, όσο και στην Παρακλητική), όσο και από το έργο του «Κατά Μανιχαίων».


Η πανδημία και οι μετακινήσεις πληθυσμών θα γεννήσουν πολλές εσχατολογικές -αποκαλυπτικές αναμονές. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια γεννήθηκε η θεολογία του Μονοθελητισμού, που αναφέρεται στην ακαταγώνιστη ισχύ του θείου θελήματος. Απέναντι σε αυτές τις τάσεις που εμφανίζονται λίγο αργότερα και στο Ισλάμ, ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής έγραψε για την σημασία της ανθρώπινης ελευθερίας και τη συνέργειά της με την θεία θέληση, ενώ ο άγιος Ισαάκ ο Σύρος και ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός τόνισαν την αγάπη και την αγαθότητα του Θεού.
Μέσα στις εντάσεις που θα γεννήσει η πανδημία θα ξεκινήσει μια τάση ατομικισμού στην λατρεία. Στην υμνολογία παρατηρούμε έντονα τα σημάδια από το πέρασμα της ασθένειας. Στο Κοντάκιό του ο Ρωμανός ο Μελωδός για την Δευτέρα Παρουσία έχει μια αναφορά σχετικά με την παύση της λατρείας για τρεισήμισι χρόνια ενώ συχνά παρουσιάζει τον Χριστό σαν θεραπευτή της ασθένειας. Βαθιά επηρεασμένο από τις εικόνες της πανώλης είναι και το ποίημα του αγίου Ανδρέα Κρήτης «Μεγάλος Κανόνας».
Από την άλλη, η πανώλη είναι μια από τις αιτίες που θα δημιουργηθούν διάφορες δεισιδαιμονίες και διάφορες παγανιστικές συνήθειες θα φορέσουν ένα χριστιανικό μανδύα κατά τους «σκοτεινούς χρόνους». Μέσα από τον εκχριστιανισμό των παγανιστικών φυλακτών σταδιακά θα αλλάξει η στάση των Χριστιανών απέναντι στις εικόνες. Σταδιακά θα δημιουργηθούν φορητές εικόνες, ενώ θα επικρατήσουν και διάφορες δεισιδαιμονικές πρακτικές, όπως μαρτυρούν αγιολογικά κείμενα και συλλογές θαυμάτων. Αυτές οι παρεκκλίσεις οδήγησαν τελικά στην εικονομαχία.
Αργότερα λόγιοι, όπως ο Νικήτας ο Παφλαγώνας και ο Συμεών ο Μεταφραστής προσπάθησαν να αποκαθάρουν τα αγιολογικά κείμενα από τα περιττά στοιχεία. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον πολλοί κανόνες της Πανθέκτης Οικουμενικής Συνόδου φανερώνουν, αλλά και προσπαθούν να αντιμετωπίσουν την διείσδυση παγανιστικών πρακτικών στην χριστιανική λατρεία.
Τέλος, η πανώλη είχε σημαντικές επιδράσεις τόσο στον χρόνο όσο και στον χώρο. Από την μια δημιουργούνται εσχατολογικές προσδοκίες και αποκαλυπτικά κείμενα, ενώ τα υπομνήματα στην Αποκάλυψη προσπαθούν να αναβάλλουν το τέλος του κόσμου και το μεταθέτουν μετά το έτος 1000. Ο χώρος έρημος πλέον από τον πληθυσμό, δέχεται πολλούς μετασχηματισμούς. Οι πόλεις του αρχαίου κόσμου ερημώνονται και μετασχηματίζονται σε μεσαιωνικά κάστρα, ενώ η ερήμωση κάνει εύκολη την επέλαση του Ισλάμ στη Βόρεια Αφρική και την Ιβηρική Χερσόνησο, ενώ στην Βαλκανική Χερσόνησο έχουμε την κάθοδο των Σλάβων και στις βρετανικές νήσους την τελική επικράτηση των Αγγλο-Σαξόνων. Η πανώλη είναι αυτή που αλλάζει και τα νεκροταφεία τα οποία από την αρχαία εποχή μέχρι τον 7ο αιώνα είχαν σταθερή θέση.


Με την πανώλη και την μείωση του πληθυσμού που επέφερε περνάμε από την Ύστερη Αρχαιότητα στους Μέσους Χρόνους.
Με ερμηνευτικό κλειδί την πανώλη (540 μ.Χ.-750 μ.Χ.) και μέσα από ιστορικές πηγές, αρχαιολογικά ευρήματα και επιστημονικές εργασίες το βιβλίο προσπαθεί να δώσει νέο φως σε παλιά ερωτήματα.
Ποιες αιτίες έφεραν το τέλος του αρχαίου κόσμου;
Μέσα από ποιους δρόμους οδηγήθηκε η ανθρωπότητα από την οικουμενικότητα της ελληνορωμαϊκής περιόδου στα μεσαιωνικά κάστρα;
Για ποιους λόγους το Ισλάμ επικράτησε σε όλη την Μεσόγειο μέσα σε μια εκατονταετία;
Είναι δυνατόν ο Θεός που είναι αγάπη να στέλνει συμφορές στους ανθρώπους;
Πώς στάθηκαν οι χριστιανοί της ύστερης αρχαιότητας απέναντι στο ζήτημα της θεοδικίας;

Διαβάστε το.
Ο Γιώργος Ντόκος με καταγωγή από τα Γιάννενα γεννήθηκε στην Αθήνα και σπούδασε βυζαντινή μουσική και θεολογία. Μετά το 2009 ακολούθησε διάφορα επαγγέλματα όπως εργοδηγός, ψάλτης, μάγειρας, καθηγητής θρησκευτικών. Το 2017 πραγματοποίησε μεταπτυχιακές σπουδές στην εκκλησιαστική ιστορία, καρπός των οποίων είναι το παρόν βιβλίο.

facebookShare on Facebook
TwitterTweet
FollowFollow us
PinterestSave